FOTOS: Rio de Janeiron pallapallanakax arsusirinakaru, sarnaqirinakaruw yanqhachapxi

Aka qhanstayäwix Brasil markan  Revuelta del Vinagre ukan yäpar askinjam chiqancht’atawa.[en].

Niya mä simana, 20 uru jayp’u mara t’aqata 2013 marana, Brasil markax wali ch’aman unxtasiwimpiw jichhapach ch’aman unxtasiwimpiw jichhapach sarapanx jan walt’ayata. Rio de Janeiro uksana, marka taypitpach markachirinakax sumak unxtasiwinakampix mä jach’a tantachäwir puriñkam sarantasipkana, ukatx unxtasiwinakax jak’ankir markachirinakampiw yapxattasipxäna, ukjamat unxtasirinakamp pallapallanakampix jan walt’awin tupthaptasax yanqhachawinakampiw tukuwayapxana [pt].

Sumpachax Rio de Janeironx niya 300.000 jaqinakaw unxtasiwimpix mayacht’asipxana. Ukjamatw brasileño Calé [pt] jupa jamuq apsurix kunjamtiy pallapallanakax balas de goma, ukat gases lacrimógenos uka jiq’inakamp unxtasirinakar yanqhachatw jamuqanak uñacht’ayani.

Jä ukjamat Calé jupan yatiyäwinakax jamuqanakamp chikt’at ajllt’ata, Global Voices Online ukataki:

Protest in Rio, June 20

Nayraqatax unxtasïwinx jaqinakax thuqupxanwa, ukatx jacha tantachäwir sarkasax kusisitapxanwa, kusisiñaw utjana. Jamuqa: Calé, qhanstayäwix yatiyatawa.

La noche pasada cubrí las protestas en Río, y vi la policía utilizar gases lacrimógenos y balas de goma para evacuar las calles del centro de Río, en un caso claro de abuso de poder.

Nayrïr arumax Río ukanx unxtasiwinakx jamasat uñjtwa, ukat uñjaraktw kunjamtix pallapalllanakax gases lacrimógenos ukat balas de goma ukanakx apnaqapkan ukxa, ukjamat Río de Janeiro uka taypi calle-nak jaytjapxañapataki, ukanx yanqhachawix qhananw irptir p’iqinchirina.

Protests in Rio end with violence

Mä phiñasit qutucht’atanakax partido de izquierda ukan arkirinakampiw nuwthaptawayapxi, pallapallanakax janiw jank’ak arxatkanti, ukatx janiw khitirus taripkanti. Jamuqa: Calé, qhanstayäwix yatiyatawa.

Ha sido una manifestación pacífica y alegre, la mayor parte del tiempo con bandas tocando canciones de carnaval y con gente de todas las edades llevando pancartas con sus demandas. Hubo algunos incidentes de menor importancia, como una pelea entre unos partidarios de un partido de izquierdas y unos jóvenes que no querían que la manifestación fuera explotada o estuviera conectadas a ninguno partido político.

Unxtasïwix sumaki, ukat k’uchhiki ukjamanwa, jilpach urunakax anata phust’awinakampiw jaqinakax pankartanak apt’asis mayipxana. Juk’akiw jan walt’awinakax mä qawqha qutucht’at partido de izquierda ukanakamp tupthaptäwinakax utjana, ukatx yaqhip waynanakax janiw unxtasiwir yanqhyachat munapkanti, ukats janirakiw ni mä partido político ukarus mayachatañ munapkiti.

Man wounded in protest

Mä usuchjat chachax unxtasiwinx unxtasirinakampiw yanapt’ata. Jamuqa: Calé, qhanstayäwix yatiyatawa.

Curiosamente la policía tardó mucho en reaccionar y mandó solamente tres motos para verificar los sucesos y probablemente informar. Nadie fue detenido, aunque algunas personas quedaron heridas y señalando a los autores del ataque.

Pallapallax jaypachat uñjirjam purini, ukat kimsa motonakw jan walt’aw uñakipañatak khitanitayna. janiw khitis taripatakiti, ukat yaqhip jaqinakax usuchjataw jikjxatasipxana, ukjamat yanqhachirinakar uñt’ayañataki.

Human chain to separate protesters

Unxtasirinakax pallapallanakan nayraqatapan wal sayantapxi, jan walt’awit jark’t’añataki, ukjamat unxtasiw sumat uñjañataki. Jamuqa: Calé, qhanstayäwix yatiyatawa.

Cuando la multitud llegó finalmente a la plaza del ayuntamiento, había muchos policías protegiendo el edificio, con la policía montada delante del portón de entrada. Los líderes de la manifestación hicieron una cadena humana delante de la policía para evitar conflictos, para asegurar que un pequeño grupo de agitadores no estropeara una tarde de manifestaciones tan agradable.

Kunawsatix wljt’at waranqaninakaw unxtasirinakax jach’a plaza tantachäwir purintapkan ukhax walt’ataniw pallapallanakax jach’a utxa uñjapxana, pallapallanakax nayraqatajan muyuntatapxanawa. Unxtaïwi p’iqtirinakax wali ch’amampiw pallapallanakan nayraqatapajan sayantapxan jan chaxwthaptaw utjañapataki, ukjamat unxtasiwinakax sumat uñjatañapataki.

Protests in Rio, June 2013

Culturista Gabriel Campos jupax pallapallan qaqilup jamp’atiski, mä ch’axwthapiw utjayañata. Jamuqa: Calé, qhanstayäwix yatiyatawa.

Los manifestantes lograron mantener la protesta pacífica delante del ayuntamiento, hasta que un fisicoculturista de 29 años, llamado Gabriel Campos, a quien ahora busca la policía, empezó a insultar la policía que estaba en sus caballos, pese a que la gente le pidiera que se alejara de allí. En un momento dado, los manifestantes pidieron a la policía que lo detuviera antes de que fuera demasiado tarde.

Arsusirinakax mayiwinakapampix jach’a tantachäw nayraqatanx sumakiw ukankapxi, ukat 29 maraniruw pallapallax thaqhi, Gabriel Campos ukjam sutiniwa, kunawsatix pallapallanakax qaqilunakapankaskan ukhaw sutichjatayna, ukat jaqix ukhjat jithiqtañapatakix mayipxataynawa. Mä juk’itanwa, unxtasirinakax pallapallanakarux jan kuna walt’aw juk’am utjañapatakix taripatañap mayipxatayna.

Protests in Rio end with violent police reaction

Ukat arsusirinakax k’ullut lursut mä escudo uka chipjam apnaqapxana, ukatx pallapallanaktuq qalanakampiw jaqtapxana. Jamuqa: Calé, aka qhanstayäwix yatiyatawa.

Como no reaccionaban, los manifestantes intentaron tomar la justicia en sus propias manos, y se desató una pelea. Era la excusa que la policía esperaba. Al primer señal de conflicto empezaron a lanzar gases lacrimógenos y balas de goma contra la multitud.

Unxtasirinakax amparanakapampiw justicia ukx lurañ munapxana, ukat mä chaxwawiw jarartäna. Ukax pallapallanakatak mä suyt’ayawinwa. Ukjamat nayrir jan walt’aw utjatapatx pallapallanakax mäkiw gases lacrimógenos ukat balas de goma ukanakampix arsusirinaktuqx illaptas antutanipxana.

Protests in Rio end with violent police reaction

Sustkañanwa, ukch’añkamax jaqix pallapallat qhispinwa. Jamuqa: calé, jupan qhanstayawix yatiyatawa.

En ningún momento hubo intención de invadir el ayuntamiento, la gente simplemente se ha vuelto furiosa y empezó a contraatacar con piedras y palos a la policía. Lo que pasó después fue el caso más grande de abuso por parte de la policía de la década: las tropas de choque especiales evacuaron las calles del centro de Río, desde el barrio bohemio de la Lapa, que está a 2,5 km de distancia. En respuesta, muchas tiendas y edificios fueron saqueados y robados en la avenida Presidente Vargas.

Mä ukch’anx jach’a tantachäwirux niyapuniw mantapxi, jaqinakax wali phiñasitapxanawa, ukat qalanakamp lawanakampiw pallapallanaktuq kutt’ayañ qalltapxana. Ukatx ukjam jach’a yanqhachaw pallapallanakan utjatapaxa: jan walt’awit wakicht’at tamanakax centro de Río ukan callenakapw ch’usa uñjañatak wakicht’asipxi, barrio bohemio de la Lapa ukhata, 2,5 km ukha jayankiwa. Jaysatata, walja alxañ utanakaw ukat jach’a utanakas lunthatataw ch’us uñjasi ukhama, ukat PresidenteVargas uka jach’a thakinw apsutäna.

Protests in Rio end with violent police reaction

Pallapallanakax t’una uchañanak nakhaski ukanjamw makipawayapxi, ukch’añkamax jaqhipa jach’a utanakax Presidente Vargas uka jach’a thakinjam yanqhachat uñjasiwayi. Jamuqa: Calé, jupan uñstayawipax yatiyatawa.

Incluso después de que el conflicto terminó la policía, siguió lanzando gases lacrimógenos contra los manifestantes pacíficos que volvían a sus casa, lejos del ayuntamiento. No había distinción entre los agitadores y la gente pacífica intentando volver a sus casa. Como el metro estaba cerrado, la gente tuvo que salir caminando de la zona de conflicto.

Ukjamat tukuyipanx pallapallanakax gases lacrimógenos ukampix illapt’as antutaskakinw arsusirinaktuqixa, ukatw jupanakax utanakapar kut’xapxana, jach’a tantachäw jayana. Janiw amuyañjamakant jaqinakaxa, ukatw utanakapar kut’xapxana. Metro ukax jist’antätanwa, ukat jaqinakax kayuchasaw jan walt’awitx mistxapxana.

Protests in Rio end with violent police reaction

Mä callena alxasirix gas lacrimógeno jiwqi tukuyatatx samsuñ yant’ana, ukch’añkamax pallapallanakax kutt’anipxanw yanqhachañataki, ukat balas de goma, gases lacrimógenos ukanakampiw illapt’as antutanipxana. Jamuqa: Calé, jupan qhanstayäwix yatiyatawa.

Como las estaciones del metro estaban cerradas, todos tenían que caminar hacia fuera de la zona de conflicto. En la estación de la Carioca un grupo esperaba que se abriera las puertas, cuando la policía pasó por la Avenida Rio Branco. Esta estación está ubicada en una calle peatonal, perpendicular a la avenida, y cuando la policía ya estaba se alejando, alguien gritó «Cobardes, hijos de p…» y ellos entonces volvieron de inmediato y lanzaron gases contra la gente.

Estaciones de metro ukax jist’antätanwa, taqpachaniw anqaxar jan walt’awtuqit mistxapxana. Ukat mä qutucht’atax estación dela Carioca ukan punkup jist’arasiñap suyapxana, uakt kunawsatix Río Branco uka jach’a thakranjam pallapallanakax mäkipawayapk ukhax mayniw art’asi “Cobardes, hijos de p…» ukatx pallapallanakax jank’akiw kutt’anisinx gases ukanakampix jaqinaktuqix illapt’as antutt’anipxi.

Protests in Rio end with violent police reaction

Rio Branco uka thakinjam pallapallanakax sarxapxi. Jamuqa: Calé, qhanstayawix yatiyatawa.

Rápidamente, los trabajadores del metro abrieron una pequeña puerta para que la gente entrara, pero terminaron creando una trampa donde la gente se quedó atrapada en un embudo, inhalando gases. Abajo muchos estaban con náuseas y tumbados en el suelo.

Ukat jank’akiw metron irnaqirinakax mä jisk’a punkx jist’arapxana, ukar jaqinakax mantapxañapataki, ukanx jaqinakax jan kawksar mistsuñ utjipan katjatapxanwa, gases ukamp antutatapxanwa. Manqhanx waljaniw jan walt’ayat axchkatapxana, ukat pampar jaqnuqat ukjamanakaw utjana.

Police violence in Rio protests. Photo: Calé.

Jaqix estación de metro de la carioca ukhat pallapallanak Río Branco uka thakinjam uñjasax mäkiw amparanak aytapxan jan ch’axwthaptañ utjañapataki. Jamuqa: Calé, qhanstayawix yatiyatawa.

Muchos que decidieron abandonar la manifestación a la primera señal de conflicto, y fueron hacia el barrio de la Lapa a tomar una cerveza, un sitio que les parecía lejos y seguro. Pero pronto la policía llegó y la gente se quedó atrapada en los bares y restaurantes mientras el caos dominaba las calles. Mientras la gente empezó insultarlos, la policía lanzaba gases lacrimógenos también contra los edificios, de manera irresponsable.

Waljaniw unxtasiw nayrir jan walt’awin jaytxañ amtxapxana, ukat barrio de la Lapa uksaruw cerveza umxatir sarxapxana, ukawjax amuyatatx kusjamakinw jan khitins uñjkaña. Ukat akatjamatw pallapallankax uksatuqir puripxana, ukat jaqix umañ utanakankapxanwa, ukch’añkamax kallinakanx jan walt’awix sumt’ayanwa. Ujamat jaqinakax pallapallanakar sutichjañ qallantapxana, ukatw gases lacrimógenos ukanak jach’a utanaktuq illapt’as antutanipxana, jani kuna amuyasa.

Police violence in Rio protests. Photo: Calé.

Pallapallanakax gases lacrimógenos ukanak arsusirinaktuq illapt’anipxi, jupanakax estación del metro ukhan suyasipkana. Metron irnaqirinakax maysatuqin mä punku jist’arapxana, ukjamat jaqinakax imantasipxañapataki, ukanx jaqinakax jan kawksar mistsuñ utjipan katjatapxanwa, ukat gases ukamp antutatapxanwa. Manqhanx waljaniw pampar jaqnuqatapxana, náuseas ukanakmpi. Jamuqa: Calé, qhanstayawix yatiyatawa.

Sí, había vándalos en la manifestación, que rompieron y quemaron cosas, pero la mayor parte de estos actos sucedieron en la Presidente Vargas, cerca del ayuntamiento. ¿Por qué entonces la policía reaccionó de forma tan extensa por todo el centro de la ciudad, apuntando sus armas contra la gente inocente? En las reuniones y en los medios sociales la gente ahora habla del miedo que tienen de salir a las calles a manifestarse y algunos quieren que las protestas terminen. Solo un término me viene a la mente para explicar el comportamiento de nuestra policía: terrorismo de estado.

Unxtasïwinx vándalos ukjamanakax utjanwa, yanakw nakhantayapxan ukat wikhapxan ukjama, jilpachax Presidente Vargas uka thakinjam utjanxa, niya jach’a ayuntamiento ukhana. ¿ukjamax kunats pallapallanakax marka tayppachan unxtasipxi, alaq jaqinakar illapanakapamp apkatapxpacha? Tantachawinakana, medios sociales ukanakan jichhax jaqix arsuw axsarañat kallinakar arsusir mistsuña, yaqhipanakax munapxiw unxtasiw tukusxañapa. P’iqir mä aruw pallapallat arsuñ jutitu: terrorismo de estado ukjama.

Police violence in Rio protests. Photo: Calé.

Pallapallanakax t’una uchañanak nakhan ukanjam makipawayapxi, yaqhipanakax jach’a utanakar yanqhachañ Presidente Vargas uka jach’a thakinx qalltapxana. Jamuqa: Calé, qhanstayawix yatiyatawa.

Aka qillqatan taqpacha jamuqanakax Calé jupan qhanstayatawa. Ukampirus jupax jamuqanak apsurjamaw irnaqi, ukatx proyectos artísticos ukhamanak uraqpachan wakt’ayi. Yaqhipa jamuqatanakapax reportaje ukan uñjasispa: Buscadores (Seekers) [en] (Seekers), Ateliê da Imagem [br] Río de Janeiro uksan qhanstayata. Qhanstayawix “Buscadores” ukanx maynitkam uñacht’ayi Dinamarca, Rusia, Argentina ukat Bolivia uka markanakana, ukatx EE.UU, Irlanda uka markanakans ukjamarakiw qutucht’at mayacht’asipxana.

Protests in Rio end with violent police reaction

Mä arsusirix jan walt’aw taypin sumankañ utjañap mayi. Jamuqa: Calé, qhanstayawix yatiyata.

Aka qhanstayäwix Brasil markan Revuelta del Vinagre ukankirinakaw suma yanapt’asinipxi. [en].

Aruskipäwimp qallantama

Amp suma, qillqirinaka Mantaña »

Guidelines

  • Taqpach amuy qillqatanakax mä moderadoran uñakipatawa. Mayat jilx jan amuy qillqatam apayamti, jan ukax spam ukjamaspawa.
  • Mayninakar yäqañamp uñjama. Jan wali amuy qillqäwinakamp qillqatanakax janiw aprobatakaniti.